Kinh tế tuần hoàn với mục tiêu phát triển bền vững ở Việt Nam hiện nay

Bùi Thanh Tùng

Trường Đại học Tài chính – Marketing

Tóm tắt

Là quốc gia có tốc độ tăng trưởng cao trong những năm gần đây, tuy nhiên Việt Nam cũng đang phải đối mặt với những ảnh hưởng tiêu cực từ tác động của tình trạng cạn kiệt tài nguyên, suy giảm chất lượng môi trường và biến đổi khí hậu. Vì vậy, việc lựa chọn chuyển đổi sang thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn vừa phù hợp với xu thế chung, vừa đáp ứng mục tiêu phát triển bền vững đất nước là cần thiết. Bài viết phân tích thực trạng phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam, qua đó đưa ra một số giải pháp đẩy mạnh kinh tế tuần hoàn, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.

Từ khóa: kinh tế tuần hoàn, phát triển bền vững, phát triển kinh tế

Summary

As a country with high growth rates in recent years, Vietnam also faces negative impacts from resource depletion, environmental degradation, and climate change. Therefore, switching to a circular economic model that is both in line with the general trend and meets the country’s sustainable development goals is necessary. The article analyzes the current state of circular economic development in Vietnam and proposes several solutions to promote a circular economy toward sustainable development.

Keywords: circular economy, sustainable development, economic development

GIỚI THIỆU

Kinh tế tuần hoàn là một xu hướng tất yếu ứng phó lại sự cạn kiệt về tài nguyên, biến đổi khí hậu do ô nhiễm môi trường trong sản xuất. Tại Việt Nam, nội dung về xây dựng kinh tế tuần hoàn đã được Đại hội XIII của Đảng xác định là một trong những định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030 để đạt được các mục tiêu phát triển bền vững.

Mặt khác, Việt Nam là quốc gia có tốc độ hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, đã ký kết nhiều hiệp định thương mại tự do song phương, đa phương, trong đó có các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới. Các hiệp định càng về sau này càng ràng buộc thêm nội dung về phát triển bền vững, bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu và phải tuân thủ các tiêu chuẩn phát thải. Đây là tiền đề để thúc đẩy Việt Nam chuyển đổi sang mô hình kinh tế tuần hoàn.

CƠ SỞ LÝ LUẬN

Theo Tổ chức Ellen MacArthur Foundation (2022), kinh tế tuần hoàn là một hệ thống có tính tái tạo và khôi phục thông qua các kế hoạch và thiết kế chủ động. Nó thay thế khái niệm “kết thúc vòng đời” của vật liệu bằng khái niệm khôi phục, chuyển dịch theo hướng sử dụng năng lượng tái tạo, không dùng các hóa chất độc hại gây tổn hại tới việc tái sử dụng và hướng tới giảm thiểu chất thải thông qua việc thiết kế vật liệu, sản phẩm, hệ thống kỹ thuật và cả các mô hình kinh doanh trong phạm vi của nó.

Có thể thấy, kinh tế tuần hoàn là một hệ thống kinh tế có tính tái tạo và khôi phục, thông qua việc thay đổi cách mà hàng hóa, dịch vụ được thiết kế, sản xuất và tiêu dùng. Từ đó, kéo dài tuổi thọ của vật chất, chuyển chất thải từ điểm cuối của vòng sản xuất hay tiêu dùng trở lại điểm đầu, giảm thiểu các tác động tiêu cực tới môi trường.

THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KINH TẾ TUẦN HOÀN Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Nhận thức rõ tầm quan trọng của bảo vệ môi trường, sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên và phát triển bền vững, Đảng và Nhà nước đã sớm chủ trương phát triển kinh tế đi đôi với bảo vệ môi trường, hướng tới phát triển bền vững. Ngay trong Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội giai đoạn 1991-2000 được thông qua tại Đại hội lần thứ VII, Đảng ta đã chủ trương “tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với tiến độ và công bằng xã hội, phát triển văn hóa, bảo vệ môi trường”.

Quan điểm phát triển bền vững, gắn tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường tiếp tục được khẳng định trong các Nghị quyết đại hội Đảng sau đó. Nhiều khía cạnh của kinh tế tuần hoàn, như: tăng trưởng xanh, kinh tế xanh, phát triển năng lượng tái tạo, tái chế phế thải cũng được đề cập trong các nghị quyết của Đảng. Chẳng hạn, năm 2004, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 41-NQ/TW về bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, trong đó, “khuyến khích sử dụng tiết kiệm tài nguyên, năng lượng,các sản phẩm và bao bì sản phẩm không gây hại hoặc ít gây hại đến môi trường; tái chế và sử dụng các sản phẩm tái chế”. Đến năm 2013, Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 24-NQ/TW về chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, với nhiệm vụ trọng tâm là thúc đẩy chuyển đổi mô hình tăng trưởng gắn với cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng tăng trưởng xanh và phát triển bền vững…

Như vậy, các nội dung liên quan đến kinh tế tuần hoàn đã được đề cập khá sớm trong nhiều chủ trương của Đảng gắn với mục tiêu bảo vệ môi trường, khai thác và sử dụng hiệu quả tài nguyên. Tuy nhiên, phải đến Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng mới khẳng định: “khuyến khích phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn để sử dụng tổng hợp và hiệu quả đầu ra của quá trình sản xuất”. Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 lần đầu tiên đưa ra khái niệm kinh tế tuần hoàn là “mô hình kinh tế trong đó các hoạt động thiết kế, sản xuất, tiêu dùng và dịch vụ nhằm giảm khai thác nguyên liệu, vật liệu kéo dài vòng đời sản phẩm, hạn chế chất thải phát sinh và giảm thiểu tác động xấu đến môi trường”.

Đặc biệt, ngày 07/6/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 687/QĐ-TTg phê duyệt Đề án phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam. Quyết định số 687/QĐ-TTg đã khẳng định chủ động phát triển kinh tế tuần hoàn là tất yếu, phù hợp với xu hướng, yêu cầu tạo đột phá trong phục hồi kinh tế và thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững; góp phần thúc đẩy cơ cấu lại nền kinh tế gắn với đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng hiện đại, nâng cao năng lực cạnh tranh và khả năng chủ động thích ứng, chống chịu trước các cú sốc từ bên ngoài, hiện thực hóa Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050, bảo đảm quốc phòng, an ninh.

Triển khai chủ trương, chính sách phát triển kinh tế tuần hoàn, thời gian qua, Việt Nam bước đầu đã thu được những kết quả khả quan. Trong ngành nông nghiệp, việc sử dụng các mô hình kinh tế tuần hoàn, tận dụng phế phẩm, phụ phẩm nông nghiệp khá phổ biến. Điển hình là mô hình vườn – ao – chuồng (VAC) hay vườn – rừng – ao – chuồng (VRAC) đã được áp dụng từ lâu, sau đó phát triển phổ biến với nhiều vật nuôi, cây trồng khác nhau, kết hợp trồng trọt, chăn nuôi theo chuỗi thức ăn và xử lý chất thải bằng Biogas. Đây là mô hình kinh tế tuần hoàn khép kín hiệu quả trong sản xuất nông nghiệp, vừa tận dụng, khai thác triệt để chất thải, phụ phẩm trong sản xuất, đảm bảo kinh tế, vừa giải quyết vấn đề môi trường trong nông nghiệp và ở nông thôn.

Trong công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, mô hình kinh tế tuần hoàn cũng được ứng dụng ở nhiều lĩnh vực, nhiều doanh nghiệp, cụ thể như: đối với lĩnh vực phát triển năng lượng tái tạo, nhiều doanh nghiệp đã đầu tư vào phát triển năng lượng điện mặt trời và năng lượng điện gió; mô hình tận dụng phế phẩm, phụ phẩm trong sản xuất được áp dụng ở nhiều doanh nghiệp như phế phẩm ngành sản xuất mía đường để làm rượu, phát điện; tro xỉ nhà máy nhiệt điện làm vật liệu xây dựng…; mô hình các khu công nghiệp sinh thái mới ở Hải Phòng, Ninh Bình, Cần Thơ, Đà Nẵng; nhiều làng nghề thực hiện tái chế phế liệu, rác thải sinh hoạt và công nghiệp… vừa tạo ra sinh kế cho người dân, vừa góp phần giải quyết rác thải.

Đối với hoạt động tiêu dùng, nhiều mô hình tiêu dùng xanh ra đời theo hướng sử dụng sản phẩm có khả năng tái tạo, tiết kiệm năng lượng… Chẳng hạn, người tiêu dùng có xu hướng bỏ dùng ống hút nhựa, túi ni lông sang sản phẩm bằng hữu cơ; thiết kế nhà ở xanh, sử dụng gió và ánh sáng tự nhiên.

Như vậy, một số kinh tế tuần hoàn đã được áp dụng khá sớm ở Việt Nam và đem lại hiệu quả nhất định. Thông qua thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn, các doanh nghiệp, đơn vị sản xuất đã nhận thức rõ hơn và chủ động áp dụng các giải pháp về sản xuất sạch hơn nhằm giảm mức phát sinh chất thải, tiêu thụ nguyên vật liệu, năng lượng và nước, tiết kiệm chi phí sản xuất cho doanh nghiệp.

Bên cạnh đó, việc triển khai mô hình kinh tế tuần hoàn đã giúp huy động mọi nguồn lực xã hội thực hiện mọi giải pháp về sử dụng năng lượng tiết kiệm hiệu quả; nhiều sáng kiến quản trị doanh nghiệp bền vững và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường mô hình hợp tác công – tư đang được đề xuất và từng bước triển khai.

Một số hạn chế, tồn tại

Bên cạnh những thành tựu đạt được, quá trình phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam vẫn còn tồn tại những hạn chế nhất định.

Một là, pháp luật về kinh tế tuần hoàn còn phân tán và thiếu tính hệ thống, nằm rải rác ở nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác nhau. Vẫn chưa có sự đồng bộ giữa pháp luật về môi trường với pháp luật về đất đai, đầu tư, doanh nghiệp, thuế, công nghệ trong thúc đẩy thực hiện các dự án phát triển kinh tế tuần hoàn. Đó là chưa kể, pháp luật về kinh tế tuần hoàn vẫn chưa được quy định chi tiết, đầy đủ; không dẫn chiếu, liên kết với các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan; tính hiệu lực, hiệu quả của các quy định pháp luật còn hạn chế.

Hai là, các doanh nghiệp chưa thực sự nắm bắt và thực hiện việc chuyển đổi sang kinh tế tuần hoàn do áp lực của chi phí áp dụng các giải pháp kỹ thuật của kinh tế tuần hoàn, cũng như sự lỏng lẻo trong thực thi pháp luật về bảo vệ môi trường.

Mặt khác, các doanh nghiệp chưa đủ năng lực, nguồn lực để chuyển dịch mô hình kinh tế tuần hoàn – vốn cần phải có nguồn vốn lớn đầu tư cho các công nghệ, quy trình sản xuất nâng cao chất lượng sản phẩm và theo hướng tuần hoàn. Hơn nữa, doanh nghiệp thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao để thiết kế và hoàn thiện quy trình sản xuất hướng tới kinh tế tuần hoàn.

Ba là, người dân chưa ý thức trong phân loại rác thải sinh hoạt, chưa tham gia trong việc khắc phục hậu quả của tình trạng ô nhiễm môi trường do chất thải… Đây là vấn đề khiến cho việc triển khai kinh tế tuần hoàn trở nên khó khăn.

ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP

Qua phân tích thực trạng, tác giả đưa ra một số giải pháp góp phần thúc đẩy kinh tế tuần hoàn, hướng đến phát triển bền vững ở Việt Nam trong thời gian tới:

Thứ nhất, hoàn thiện hệ thống pháp luật, chính sách, thủ tục hành chính… để thực hiện kinh tế tuần hoàn một cách có hệ thống và đồng bộ. Có chính sách khuyến khích, thúc đẩy cộng đồng doanh nghiệp đầu tư, phát triển công nghiệp tái chế, năng lượng tái tạo, thúc đẩy sử dụng các sản phẩm thân thiện với môi trường, nhất là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, các hộ sản xuất.

Thứ hai, các doanh nghiệp cần có hành động và chiến lược thực hiện kinh tế tuần hoàn. Để đổi mới sáng tạo và phát triển sản phẩm, các doanh nghiệp phải đầu tư, áp dụng và thực hiện các hoạt động ứng dụng công nghệ vào quá trình sản xuất, áp dụng công nghệ sạch, thân thiện với môi trường và loại bỏ những công nghệ cũ lạc hậu gây ô nhiễm môi trường. Ngoài ra, cần đẩy mạnh công tác đào tạo nâng cao năng lực chuyên môn cho nhân lực trong lĩnh vực kinh tế tuần hoàn.

Thứ ba, tăng cường công tác truyền thông nâng cao nhận thức của các cấp, các ngành, của cá nhân và doanh nghiệp về lợi ích của kinh tế tuần hoàn, từ đó phát huy rách nhiệm của họ đối với việc tham gia phát triển đồng bộ các yếu tố của kinh tế tuần.Thực hiện công tác truyền thông hướng đến thay đổi tư duy sản xuất và tiêu dùng theo hướng tăng cường sử dụng năng lượng tái tạo, các sản phẩm có thể tái chế, tái sử dụng hoàn toàn.

Thứ tư, tích cực hợp tác quốc tế trong phát triển kinh tế tuần hoàn, tăng cường trao đổi, học hỏi kinh nghiệm các quốc gia đã và đang thực hiện thành công các mô hình kinh tế tuần hoàn. Qua đó, tiếp nhận nhữn hỗ trợ quốc tế trong xây dựng chính sách, pháp luật có liên quan đến kinh tế tuần hoàn, chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực, ứng dụng triển khai các mô hình kinh tế tuần hoàn và tiến hành công tác truyền thông về kinh tế tuần hoàn./.

Tài liệu tham khảo

1. Bùi Văn Huyền, Nguyễn Ngọc Toàn (2020), Phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam hiện nay, Tạp chí Tài chính, kỳ 2, tháng 11/2020.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật.

3. Ellen MacArthur Foundation (2022), What is a circular economy, retrieved from https://www.ellenmacarthurfoundation.org/circular-economy/what-is the-circular-economy.

4. Thủ tướng Chính phủ (2022), Quyết định số 687/QĐ-TTg, ngày 07/6/2022 phê duyệt Đề án phát triển kinh tế tuần hoàn ở Việt Nam.

5. Trần Văn Hiếu (2022). Kinh tế tuần hoàn – chiến lược và giải pháp phát triển bền vững Đồng bằng sông Cửu long, Tạp chí Khoa học Trường Đại học Cần Thơ, 58.

6. Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường (2020), Nghiên cứu, đánh giá, đề xuất các mô hình phát triển nền kinh tế tuần hoàn phù hợp với Việt Nam trong bối cảnh thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Ngày nhận bài: 26/8/2024; Ngày phản biện: 15/10/2024; Ngày duyệt đăng: 30/10/2024